25 Aralık 2009 Cuma

ÜÇ TEMA

            Daha önce de anlatıldığı gibi tema kavramı günümüzde özellikle 2 hamlede mat problemlerinin ruhunu oluşturmaktadır. Bunu söyleyebiliyor olmamızın sebebi; tema ile, problemin başlangıçta kurulu bir amacının, bir nedeninin olmasıdır, yani bir fikrin ispatıdır. Olabildiğince fazla sayıda temayı tanımak ve anlamak sadece çözücünün problemi çözme süresini kısaltmakla kalmaz aynı zamanda problem kavrayışını geliştirir ve yanlış çözümleri azaltır. Çünkü problemcinin günümüzdeki en büyük başarılarından biri de deneme varyantlarının inandırıcılığıdır. Siz problemi çözdüğünüzü sanarken aslında tam da problemcinin amaçladığı bir şaşırtmacanın içine düşmüş olursunuz. Şimdi size, üç adet anlaşılması kolay temayı tanıtmaya çalışacağım. İleride bunlarla ilgili örnekleri blogumda bulabileceksiniz.
  • ALLUMWANDLUG: Bu türden örnekler içeren problemlerde; çözüm varyantları içerisinde piyon veya piyonların mümkün olan tüm taşlara terfi ettiğini görürüz (vezir, kale, fil ve at). Bu değişik terfiler aslında siyahın verdiği farklı cevaplara karşı pat konumunun oluşmaması ya da mattan kurtulamaması içindir. Yani bir bakıma zorunludur. Eğer ilk terfi serisini siyahlar yaparsa ve beyazlar da aynı türden terfilerle buna karşılık verirse bu tür problemler Babson Teması olarak adlandırılır.
  • ALBİNO: Başlangıç karesinde bulunan bir beyaz piyonun, çözümün dört varyantında kendisinin mümkün olan dört hareketi (ileri bir kare ve ileri iki kare ilerlemek, sağa ve sola doğru taş almak) yapabildiği temadır. Böyle bir piyon albino olarak da adlandırılır. Benzer şekilde eğer siyah bir piyon için aynı dört hareket mümkün olsaydı, bu seferde Pickaninny Teması'ndan bahsedecek ve bu siyah piyona da pickaninny diyecektik.
  • HOLST: Bu temada; problemdeki bir tehdit, terfi eden bir siyah piyonun gerekli olan taşa dönüşmesiyle engellenmiş olur. Fakat yine bu piyon terfisi sonucu, problemin başlangıç konumunda aynı piyonun sağladığı koruma (engelleme, savunma) çöker ve beyazın buna bağlı tehdidi gerçekleşir.

22 Aralık 2009 Salı

"2 Hamlede Mat" (No:6) Problemi Analizi

Bugün size yine kendime ait problemlerden birinin analizini sunuyorum. Varyantların estetik yapısı ve kolay anlaşılabilir olduğunu düşündüğüm için bu problemimi seçtim.

#2                                                        (5+4)
Hazırlayan: Mustafa Olgun EKŞİ
[3S4/B7/4Sr1R/k4s2/3p4/1K6/8/8]

Problemin Yanıtı: 1.Ac7! (2.Ab7#)
                              a)1...Ad6 2.Ac6#
                              b)1...Kb6+ 2.Fxb6#

Problemin Analizi: A) İlk söyleyebileceğimiz şey anahtar hamlenin kolay tahmin edilebilir sınıfına girmesi. Çünkü siyah şahın hareket serbestliğini doğrudan kısıtlıyor. Günümüzde eğer bir yarışmaya problem gönderirseniz ve probleminizde sıra dışı bir orjinallik yoksa bu size eksi puan getirir. Artık tercih anahtar hamlenin siyah şaha hareket alanı açması yönündedir. Düşünün; ilk hamlede şahı hapsederseniz beyazların sonraki mat hamlesi de otomatik olarak ortaya çıkmış olmaz mı? Peki öyleyse bu problem neden var diyeceksiniz. Yanıtı; tamamiyle estetik.
                             B)Problemin estetik yönü siyahın matı engellemek için yaptığı cevap hamlelerindedir. (a) varyantını ele alacak olursak siyah at aslında c7'deki matı önlemek isterken c6 karesini tutan siyah kalenin yolunu kesmektedir. Yani siyah atın bu hamlesi c7 deki matı savuştururken c6'da yeni bir mat ortaya çıkmaktadır. Ben buna "paradoksal at" varyantı diyorum. Çünkü savunma yapmaya çalışan siyah at aslında savunma yapmamaktadırda ve yine ilk mat tehdidine sahip beyaz at benzer bir matı daha önce yasaklı olduğu başka bir haneden yapmaktadır.
                             C)Broblemin ikinci (b) varyantı yine değişik bir estetiğe sahiptir. Bunun nedeni siyah kalenin b6 hanesine gelişiyle birlikte daha önceki varyantta mat tehditleri olan beyaz atın hem b7'den hem de c6'dan bu şansını kaybetmesidir. Ayrıca siyahlar şah çekme şansını yakalamıştır. Fakat tüm bunlara rağmen h6'da pusuda bekleyen kale artık b6 hanesinde etkinlik sahibidir. Yani siyah kale, b6'ya gelerek atın yarattığı mat tehditlerini bitirmiş, fakat kendisi yeni bir mat varyantının doğrudan kurbanı haline gelmiştir. Böylece kenarda bekleyen fil b6 hanesinden beyaz kalenin de desteğiyle mat yapabilmektedir.
                             D)Eğer istenirse problem aristokrat haline dönüştürülebilir. Bunun için elbette d4 hanesindeki piyonu kaldırdıktan sonra beyaz şahı a3 hanesine taşımak gerekli ve yeterlidir. Fakat bu değişiklik aynı zamanda karşılıklı şah çekme fikrinin elenmesi anlamına gelir ve varyantta sadeleşme getirir.
                              Bu problemde kullandığım araçlar aslında pek çok probleme güzellik katan diğer pek çok araçtan biri. Siz de kendi problemlerinizi tasarlarken benzer araçları kullanabilir veya ustaların ödül almış problemlerini incelerken bunun gibi pek çok örneğe rastlayabilirsiniz. Bu problem de aslında, benim kendi motifimi oluşturma çabalarımdan biri. Bu sayede eğer sizlere satranç dolu, keyifli bir kaç dakika yaşatabildiysem ne mutlu bana.

21 Aralık 2009 Pazartesi

"2 Hamlede Mat" (No:5)

Bu seferki problemim öncekilere göre biraz uğraştırabilir fakat sonunda mekanizmayı kavrayıp çarçabuk çözeceğinize eminim. Yorumlar kısmında yanıtı bulabilirsiniz.

#2                                                         (6+8)
Hazırlayan: Mustafa Olgun EKŞİ, 2009
[bQ3B2/4S3/2p2pp1/3p4/1bpkS3/8/2K1R3/8]

19 Aralık 2009 Cumartesi

Kıvanç Çefle - Bir Türk Satranç Problemcisi

Daha önceki yazılarımda sizlere Türk problemcilerinin ne kadar az sayıda olduğundan ve bunun nedenlerinden bahsetmiştim. Şimdi sizi içlerinden değerli bir Türk problemcimizle tanıştırmak istiyorum: İç hastalıkları ana bilim dalında tıbbi genetik doçenti ve bir Türk satranç problemcisi Kıvanç Çefle ile. Kendisi hem İstanbul Tıp hem de şu anda Matematik Dünyası dergilerinde satranç üzerine yazılar yazmaktadır. Elbette bu yazılar çoğunlukla Türkiye'de satrancın karanlıkta kalan yüzünü kapsamaktadır! Kendisinin başarılı "yardımlı mat" (helpmate) problemlerini yurt dışı problemci sitelerinde görmekten mutluluk duyduğumu söylemek isterim. Umarım Kıvanç Bey bu konuda ülkemizi temsilen daha pek çok örnek vermeye devam edecektir. Bir yandan böylesine zor ve önemli bir meslek olan tıp doktorluğu ve öğretim görevliliğini yürütüp bir yandan da satranç problemleri ve satranç köşesiyle uğraşmak (sanırım bunların arasında matematiği de saymak lazım) gerçekten takdiri hak ediyor. Başarılar Sayın Hocam.

2 Hamlede Mat (No:4)

#2                                                        (9+6)
Hazırlayan: Mustafa Olgun EKŞİ, 2009
[8/1p1B1p2/3Ks3/8/2RSkpP1/2R1B1P1/8/3r1S2]

18 Aralık 2009 Cuma

Sıra Kimde, Beyazlarda mı?

            Başlıktaki soruyu siz de kimi zaman duyarsınız... Özellikle de bir turnuva maçından sonra, ya da bir kombinezon sorusu üzerine hararetle tahtadaki konumu tartışanlara böyle sorular yöneltilebilir. Fakat, söz konusu satranç problemleri olunca bu soru aslında asla sorulmaz. Çünkü ilk hamleyi hangi tarafın yapacağı zaten diyagramın ne tür bir satranç sorusu olduğu ile ilgilidir. Örneğin "#2" şeklinde bir ibarenin bulunduğu satranç sorusunda ilk hamle asla siyahların olamaz, çünkü söz konusu olan 2 hamlede mat problemidir. Bir başka örneğimiz "h#2" şeklinde bir işaretin konum diyagramının altına yazıldığı bir problem olsun. Yine aynı şekilde sıra kimde diye sormaya gerek yok, çünkü işaret bize bunun; hamle sırasının siyahlarda olduğu bir 2 hamlelik yardımlı mat (helpmate) problemi olduğunu söylüyor. Etüt problemlerinde bile aksi belirtilmedikçe hamle sırası bir işarete bağlı olmaksızın beyazlardadır ve siz sadece konum diyagramının altında "+" veya "=" işaretini görürsünüz. Peki şimdi şu soruyu tekrar soralım; "sıra kimde, beyazlarda mı?". Evet, artık biliyorsunuz ;)

İşleri Biraz Zorlaştırıyorum "2 Hamlede Mat" (No:3)

Yanıt için herzaman olduğu gibi yorumlar kısmına bakabilirsiniz. Başarılar.
#2                                                     (8+9)
Hazırlayan: Mustafa Olgun EKŞİ
[8/8/2S5/2p5/1rR3p1/2rBkbKs/1q1R4/1sSQB3]

Bir Başka "2 Hamlede Mat" Problemim (No:2)

Bundan önce yayınlan probleme göre biraz daha zor görünebilir fakat dikkatlice bakanlarınız eminim cevabı hemen bulacaktır. Yanıt için yorumlar kısmına bakabilirsiniz. Başarılar.

#2                                                   (8+14)
Hazırlayan: Mustafa Olgun EKŞİ, 2009
[1B1K4/Rb2ppQ1/qp2k1p1/1p3S2/2spp1Pp/s1S5/5b2/3B4]

İlk "2 Hamlede Mat" Problemim (No:1)

 
                  # 2                                                                 (8+7)
                  Hazırlayan: Mustafa Olgun EKŞİ, 2009
                  [8/2p1Q1p1/3p2Pp/7K/4Sk2/4p3/4P3/5B2]
                  Umarım bu basit satranç problemim siz çözücülerin beğenisini
                  kazanır.
                  Problemin cevabı yorumlar kısmında yayınlanacaktır.

17 Aralık 2009 Perşembe

Satranç Problemlerinde Geçen Yan Konular

  •    Aristokrat: Piyon içermeyen problemler için kullanılan bir terimdir.
  •    Tanagra: En çok 5 taştan oluşan probleme denir.
  •    Minyatür: Başlangıç pozisyonu en fazla yedi taş içeren problemler için kullanılır.
  •    Meredith: Başlangıç pozisyonunda 8’den az, 12’den fazla taşın bulunmadığı problemlerdir.
  •    İkiz (Twin): Aynı kişi tarafından hazırlanan iki veya daha fazla problemin birbirinin hafifletilmiş varyantları olmasıdır. Bunun için ilk problemin başlangıç konumunda bir taşın eklenmesi, çıkarılması veya yerinin değiştirilmesi gerekebilir.
  •    Versiyon: Ekonomi ilkesinin geliştirilmesi veya bir pişti varyantının elenmesi gibi nedenler için daha önce sunulmuş bir problemde değişiklikler yapılmasıdır.
  •    Duru Mat: Özel bir mat pozisyonudur. Mat olan şahın çevresindeki tüm kareler ve şahın kendisi sadece bir tek taşın tehdidi altındadır. Mat olan şahın çevre karelerini işgal eden dost birimleri saldırı altında olamaz. (bir taşın, şahını tehdide karşı korumak veya mat yapabilecek bir birimin alınması için zorunlu açmaz durumundan başka) Duru mat çeşitleri daha çok oluşturulan probleme değer katmak için kullanılır.
  •    Model Mat: Şah ve piyonlar hariç tüm taşlar duru mat yapabiliyorsa problem bu şekilde adlandırılır.
  •    İdeal Mat:  Şah ve piyonlar dâhil olmak üzere tahtadaki tüm taşlar mata katılıyorsa bu şekilde adlandırılır.
  •    Ayna Matı: Mat olan şahın çevresindeki tüm kareler boş ise bu şekilde adlandırılır.

Problemciler ve Çözücüler İçin Kısaltmalar

  •    S : Almanca bir kelime olan “springer” dan gelir ve notasyonda atı temsil eder. Bu yüzden yabancı kaynaklarda N değil “S” harfi kullanılır. “N” harfi ise perili mat problemlerindeki “Nightrider”ı temsil eder.
  •    # : Mat kelimesini temsil eder. Genellikle yanında bulunan hamle sayısından sonra mat konumuyla bitecek problemleri anlatır. (#2 gibi)
  •    h : Helpmate problemini temsil eder ve “h#2” şeklinde kullanılır.
  •    s : Selfmate problemlerini temsil eder.
  •    r : Refleks mat problemlerini temsil eder.
  •    ser- : Seriesmovers problemlerini temsil eder.
  •    * : Bir problemde kurulu oyun varsa diyagramın bir köşesinde bu işareti de görürsünüz.
  •    C+ : Bilgisayar denetiminden başarıyla geçmiş problemler için kullanılır.
  •    OTB : Masa başı oyunları kasteder. Bir turnuva oyununu örnek verebiliriz.
  •     zz : Zugzwang.

Satranç Problemlerine İlişkin Temel Kavramlar

Anahtar (Key) Hamle: Bir problemin doğru çözümünü ya da çözümlerini sağlayan sadece bir gerçek ve doğru başlangıç hamlesi olmalıdır. Günümüz teknoloji dünyasında bu iş bilgisayar programları aracılığıyla hatasız yapılmaktadır. İkinci bir çözüm hamlesi istenmez çünkü problemi geçersiz kılar. Ayrıca anahtar hamlelerin bir diğer özelliği de doğası gereği tahmin edilmesi zor olmasıdır. Aksi halde problemi çözen hiçbir keyif alamaz. Kolay bir problemi çözmekle kim övünebilir ki?

Cook: Problemi hazırlayan tarafından amaçlanmayan ve istenmeyen ikinci anahtar hamledir. Problemi geçersiz kılar. Biz buna Türkçe karşılık olarak “pişti” diyebiliriz.

Tema: Bir problemin altında yatan düşünceyi ifade eder öyle ki probleme ruh verir, güzellik ve mantık katar.

Deneme (Try): Problemi neredeyse çözen fakat bir tek siyah savunma hamlesiyle savuşturulan hamledir.

Kurulu Oyun (Set Play): Hamle sırası diğer oyuncuda yani siyahlarda olsaydı başlangıç konumundan itibaren gerçekleşebilecek (mat yapacak) oyundur. Problemin bir evresini temsil eder.

Evre: Belirli bir varyant ya da varyantlardan meydana gelen, problemin belli bir bölümünü kapsayan hamleler gurubudur.

Yan Oyun (By-play): Problemin temasıyla doğrudan bağlantısı olmayan varyanta denir.

Tehdit (Threat): Genellikle anahtar hamleden sonra ortaya çıkan ve eğer siyahlar uygun bir savunma hamlesiyle karşılık veremezse beyazların oynamakla tehdit ettiği hamledir.

Blok: Beyazın anahtar hamlesi bir tehdit içermiyorsa böyle bir problem blok problemidir. Buradaki anahtar hamleye bekleme hamlesi denir ve siyahlar hiçbir savunma hamlesi yapamadığından zz yani zugzwangdadır.

Mutate: Komple bir blok probleminde kurulu oyundaki matların anahtar hamlede tamamen değişmesidir. Böyle bir problemde bekleme hamlesi olmaz.

Task: Çok seyrek görülebilen veya tuhaf temalara denir.

Satranç Problemleri Üzerine Birkaç Söz

            Satranç problemi oluşturmak gerçekten çok sancılı bir süreçtir. Çevrenizde bir sürü OTB turnuva oyuncusu olabilir fakat problemci ya hiç yoktur ya da bir-iki tanedir. OTB satrançtan farklı bir çalışma süreci gerektirir ve bu çoğu oyuncuya, özellikle de gençlere, sıkıcı gelir. Haftalarca ya da aylarca çalışmanız sonucunda belki de sadece 1 tane başyapıt ortaya koyabilirsiniz. Öğrenme ve uygulamaya geçme süreci çok daha uzundur. Ama bir kere tadına vardınız mı bütün yaşamınız adeta her an yeni bir satranç problemi için çırpındığınız cennet ırmaklarına benzer. Evet her an çalışmak, yeni fikirler üretmek ve daha çok çalışmak… İşte böyle bir şey satranç problemcisi olmak…. Şimdi size birkaç değişik bilgi vermek istiyorum:
  •     En uzun satranç problemi 267 hamlede mat ile Lutz Neweklowsky’e (2001) aittir.
  •     Bir problemcinin en büyük ödülü tüm dünyadaki satranççılardan alacağı övgüler ve ustaların problem üzerine yorumlarıdır.
  •     Satranç problemlerinde 25 civarı “evre” olabilir fakat genellikle 2 ya da 3 evrelik problemler yaygındır.
  •     Satranç problemlerinin anahtar hamlesi genellikle şah çekme ya da taş alma şeklinde olmaz. Böyle bir anahtar hamle çok saldırgan olarak nitelendirilir. Bir piyonun alınması (temanın ispatı için zorunluysa) dışında anahtar hamlelerin “sakin hamle” hamle olmasına dikkat edilir.
  •     Satranç problemi oluşturulurken; taşlar olabildiğince tahtanın bütününe yayıldıysa, mükemmel bir taş uyumu yakalandıysa, bütün taşlar olması gerektiği yerde ve rütbedeyse, ispatlanmak istenen fikir en az hamleyle anlatılabildiyse böyle bir problem ustalık ve estetik örneğidir, zirveye adaydır.

Satranç Problemi Nedir?

            Kendi içerisinde sekiz kola ayrılan, belirli genel kabullere sahip, çözümü bir estetik, beğeni, şaşırma duygusu uyandıran, tamamen insan aklı ürünü, uydurulmuş, planlı ve genellikle matla sonuçlanan (bazen de pat) satranç konumlarına satranç problemi diyebiliriz. Bir satranç probleminin başlangıç konumu kurallarla uygun olmalıdır (örneğin tahtada beyaz hanelerde hareket eden bir filin çıkış hanelerinde kendi renginden piyonlar duruyor olamaz, böyle bir durum; söz konusu olan ortodoks problemleriyse mantık dışı bir konum yaratır). Ayrıca başlangıç konumunda terfi etmiş piyon (örneğin aynı renkte hareket eden 2 fil, beyazların üç adet atı olması gibi) olamaz. Satranç probleminin en önemli çıkış noktası çözücüye ispatlanmak istenen fikir ve estetik duygusudur.  Fakat fikir uygulanırken kesinlikle “ekonomi” ilkesi gözetilerek problem kurulmalıdır. Ekonomi ilkesine göre tahta üzerinde probleme katkı sağlamayan hiçbir taş bulunmamalıdır yani parça artmamalıdır. Bundan başka mümkün olan en düşük rütbeli taşlarla problem kurulmalıdır. Örneğin kalenin yeterli olduğu bir kare için vezir kullanmamalıyız. En çok karşılaşılan bir sıkıntı da kopyalanmış ya da tekrarlanmış problemlerdir çünkü her bir problem orijinal olmalıdır. Böyle bir durumla karşılaşmamak için elden geldiğince tüm ilgili örnekleri taramalı ve devamlı kendimizi geliştirerek yeni şeyler bulmaya çalışmalıyız. Bu konunun en önemli muhatabı temalardır. Bu sitede ve diğer yabancı sitelerde duyacağınız temalar, satranç problemlerinin ruhunu oluşturur. Her yeni yazımla birlikte sizler de değişik bir temayı tanıma fırsatını bulmuş olacaksınız. Şu anda dünya satranç problemcileri arasında en önemli tartışma yeni temalar bulmak ve bunları çeşitli yarışmalar ve satranç dergileri aracılığıyla diğer problemcilere duyurmak, kabul ettirmektir.
            Satranç köşelerinde ve dergilerinde gördüğümüz “ 2 hamlede mat” ve “etüt” problemleri yukarıda bahsedilen sekiz koldan ikisi ve Türkiye’de en çok tanınanıdır. Yeri gelmişken şunu da belirtmek gerekir ki etütlerin çözümü için hamle sayısı tanımlanmazken, etüt dışında kalan diğer yedi kol için bir sınırlama vardır. Problemlerin kendine has şartları sağlandıktan sonra her problem değerlidir ve zaman harcanarak çözülmeyi hak eder. Yukarıda değindiğim satranç problemi türlerini yazmak istersek:  “doğrudan matlar” (“2 hamlede matlar”, “3 hamlede matlar”, “çok hamlelikler”), “yardımlı matlar (helpmate)”, “selfmate problemleri”, “etütler”, “seriesmovers”, “refleksmatlar”, “retro problemleri”, “göreve göre kurulan problemler” olarak sıralanırlar. Yine yeri gelmişken hatırlatmakta yarar görüyorum; bizim turnuvalarda oynadığımız ve FIDE kurallarının geçerli olduğu satranç türüne “ortodoks”, bunun dışında kalan ve değişik kuralları olan satranç türüne de “heterodoks” denir. Örneğin; “2 hamlede matlar” bir “ortodoks” türü satranç problemi ve de “perili (fairy) matlar” ise “heterodoks” türü satranç problemlerine örnektir. Benim ilgi alanım 2 hamlede matlar olmasına karşın bloğumda yukarıda saydığım diğer türlere ilişkin bilgileri de zaman zaman yayınlayacağım.

MERHABA

            Merhaba Türkiye, merhaba Türk satranç severler! İlk cümlelerime bu şekilde başlamak istedim çünkü internetteki ilk Türk satranç problemi sitesini ve bloğunu bugün itibariyle hayata geçirmiş oluyorum. Umuyorum, özellikle genç Türk satranç severler başta olmak üzere her yaştan meraklı bu zor ama eğlenceli satranç disiplinini öğrenme ve geliştirme fırsatını bulabilir. Belki de artık TSF satranç dergisi MaviKale ve gazetelerin satranç köşelerinde Türk satranç problemcilerinin soruları yayınlanır. Bugüne kadar Türkiye’de ihmal edilen, hor görülen bu satranç disiplini maalesef hiç gelişemedi ve yayılamadı. Bireysel çabalarla var olma savaşı veren problemciler adeta satranç topluluklarından saklandı.
             100 yılı aşan İngiliz ekolü, şu anda dünyanın en iyilerini ve problemcilerin dünya federasyon yöneticilerini elinde bulunduran Sırbistan, İsrail, Finlandiya ve daha pek çok ülke an geçmiyor ki bir jübile(!) turnuvası ya da anma turnuvası düzenlemesin. Biraz da kitap konusundan bahsetmek gerekirse; yayın olarak pek çok kombinezon kitabı olmasına karşın Türkiye’de maalesef, o da İngilizceden çeviri olmak üzere, sadece bir tane satranç problemi kitabı bulunmaktadır. Dergimiz yok, satranç köşelerinde zaten sınırlı sayıda olan problemcilerimizin örnekleri yine yok. Ne acı değil mi? Umarım dinamik ve çağdaş olma, dünyada iyi bir yere gelme niyetinde olan TSF bu konuya da olumlu yönde katkı sağlar. Örneğin daha fazla kitap çevirisi neden olmasın, çünkü gerçekten ihtiyaç var. Sonuç olarak ben ümitliyim sevgili dostlar ve bu disiplin için sonuna kadar uğraş vermeye, Türk gençliğine satranç problemlerini tanıtmaya hazırım.